Поделби

Политичките поделби во босанско-херцеговското општество се длабоки и имаат долга и богата традиција. Нив ги следат одредени културни и историски околности во кои се создавале многу стереотипи, недостиг од политичка култура и демократска традиција, недостиг од правна и ефикасна држава и конечно, недостиг од општествен консензус за темелните општествени и политички прашања.

Доминантно политичко прашање на кое на различни начини се сведуваат и сите други енационалното прашање1. Граѓанската војна ја подели Босна и Херцеговина по национална линија - меѓусебно војуваа Бошњаците 2, Хрватите и Србите, а не припадниците на различни политички или идеолошки групи 3. Како и во бивша Југославија, во битот на националните поделби беа сосема јасни политичките интереси, кои и понатаму ја оформуваат јавната политичка сцена на повоена БиХ: Србите во Хрватска и во БиХ како свој основен политички интерес го истакнаа опстанокот на заедничката држава, а Хрватите и Бошњаците3 се стремеа кон одвојување од Југославија плашејќи се, помеѓу другото, од доминацијата на Србите. Тој судир и понатаму ја обликува внатрешнополитичката сцена на БиХ - Србите покажуваат јасна тенденција да ги намалат ингеренциите на централната власт, а Бошњаците покажуваат желба да ги зацврстат моноцентралистичките босанско-херцеговски институции.

Оттогаш, цела низа темелни општествени проблеми останаа нерешени, а линиите на поделба, по правило, се совпаѓаа со границите на националните групи. Уште позначаен станува општиот општествен консензус за темелните општествени и политички вредности, како и припадноста на политичката заедница, како неопходна претпоставка за можноста на функционирањето на демократскиот поредок. (Цф. Секелј, 1998;

Секелј, 1994;Вуковиц, 1998). Во следниве глави ќе посочам некои проблеми со кои се соочува БиХ. Централната тема ќе биде непостоењето на консензус за државното уредување и поделбата меѓу два спротивставени блока. Еден дел од текстот # е посветен на анализата на решенијата што се испробувани, помалку или повеќе неуспешно, првпат за време на социјалистичка Југославија, а потоа и во повоениот период.

II. Државата и припадноста

back to top

Во едно од истражувањата од проектот на УНДП Систем за рано предупредување, на прашање што уочуваат како свој најважен интерес, испитаниците од српска националност ја истакнале Република Српска како независна држава (35,6%) и присоединување на Република Српска кон Сојузна Република Југославија (28,85).

Хрватите сметаат дека тоа е создавањето на хрватскиот ентитет (20,2%), односно создавање на Хрватска Република Херцег Босна (13,7) или припојување на хрватските мнозински подрачја кон Република Хрватска (11,8%), додека Бошњаците сметаат дека БиХ како држава на рамноправно граѓани и народи е најважен интерес (47%)4. Едно претходно истражување покажало дека 1% од Бошњаците, 32% од Хрватите и 56% од Србите изјавуваат дека воопшто не им е важно да се постигне единствена БиХ, додека 75% од Бошњаците, 14% од Србите велат дека тоа им е многу важно (УСАИД, 1998).

Овие податоци би можеле да ги толкуваме како поделба на тие што ја прифаќаат и тие што не ја прифаќаат идејата за единствена БиХ. Тогаш би можело да се каже дека босанско-херцеговското општество е поделено на два спротивставени табори: интегристи и автономисти - иако попрецизната класификација би гласела: сепаратисти и унитаристи, што поделбата ја прави уште подраматична. (Таа поделба во општеството станува уште позначајна поради тоа што се совпаѓа со националните поделби: грубо зборувајќи, Србите се најслаби, а Бошњаците се најогнени застапници на единствена БиХ. Хрватите се некаде помеѓу, иако според двете истражувања, нивните ставови се поблиски до сепаратистичко-автономистичките ставови на Србите, отколку на унитаристичко-интегристичките ставови на Бошњаците. Поделбата е уште посложена со тоа што се прекршува не само низ националната структура на БиХ, туку и низ државното уредување: Србите како најмногуброен народ во РС се силни автономисти, додека во ФБиХ владее поделба меѓу Бошњаците како силни интегристи и Хрватите како јасни автономисти.

Значи, голем број граѓани на БиХ, оваа држава, каква што е денес, не ја гледаат како сопствен интерес. Покрај тоа, голем дел не е врзан ниту емотивно за неа. Една третина од младите Хрвати (помеѓу 14 и 30 години) и 70% Срби од иста возраст, чувствуваат мала или никаква поврзаност за БиХ. Од друга страна, само 4% Бошњаци го делат тоа чувство (85% изјавуваат дека силно или делумно се врзани за БиХ. (УНДП, 2000:93). Овие податоци покажуваат дека голем број Срби и Хрвати државата БиХ не ја гледаат како рамка за исполнување на своите национални интереси. Други податоци покажуваат дека Србите и Хрватите се многу помалку врзани за БиХ5. Големо мнозинство од граѓаните на БиХ не е, значи, ниту на рационално ниту на емотивно ниво врзано за БиХ. ^увството за припадност, заедно со фактот на припаѓање што формално се манифестира низ државјанството, може да биде интегративен фактор на едно општество. Меѓутоа, за фактичката припадност, чувството на припадност - кое го сочинуваат и рационалното и емотивното ниво на една заедница, нација или држава, во овој случај мора да има димензија на вредност за да претставува интегративен фактор и за да има кохезиона сила.

Во мултиетничките општества, какви што се на пример САД, граѓанскиот идентитет и чувството на припадност на државната заедница го претставуваат тој интегративен фактор. САД имаат силни и за големо мнозинство граѓани прифатливи митови, симболи и традиција. Тука, пред с$, спаѓа традицијата на голема и демократска суперсила, митот за "американскиот сон", симболи на американскиот успех и моќ, правната држава што ги штити индивидуалните права и интереси, посебната култура и начин на живот, итн6.

Нациите-држави, од друга страна, поседуваат адекватни интегративни симболи од доменот на националните истории, традиции, симболи и култури. БиХ нема интегративни фактори. Процесот на конституирање на "босанската" нација и "босанскиот" граѓански идентитет не се случи и многу веројатно е дека тоа нема да се случи во блиска, а можеби ниту во далечна иднина. Националните заедници во БиХ се конституираа на етнички принцип и нив ги следат силни чувства на припадност и идентификација. Граѓанската идентификација, пак, и во онаа рудиментарна форма во која постои кај малобројните припадници на културните и политичките елити и уште малобројниот слој на население, не може да се справува со силните национални чувства и свест за припадност на националната, односно, етничка група. Граѓанскиот идентитет претпоставува силна, ефикасна и легитимна држава, која на граѓаните им е привлечна и прифатлива, која може да биде извор на заедничкиот идентитет, која има заеднички и од сите прифатени симболи итн. Меѓутоа, начелно, граѓанската идентификација нема многу изгледи во судир со националната идентификација. Тоа во прв ред се објаснува со подлабоко продирање на кодексот на етницитетот во секојдневниот живот на членовите на колективитетот отколку што тоа е случај со принципот на граѓанството (Сефлин, 1995:161)7.

Досегашните разгледувања покажаа дека: а) значаен дел граѓани на БиХ оваа држава не ја доживуваат како рамка во која би можеле да се исполнат нивните интереси, значи за неа не се рационално врзани, б) не ја доживуваат како своја, значи дека за неа не се врзани ниту на емотивно рамниште, в) БиХ не е способна да создаде граѓански идентитет што би имал кохезиона сила. Меѓутоа, тоа не е крај на низата проблеми со кои се соочува БиХ. Покрај тоа што не е прифатлива за нејзините граѓани, тоа што тие не се врзани за неа и што нема кохезиона сила што би го направила тоа, БиХ не е ни функционална ниту ефикасна држава. Државата како институција (како и сите други институции што дури под нејзина закрила можат да функционираат и да имаат смисла) во процесот на демократизација и транзиција има многу големо значење. Всушност, формалната припадност кон заедницата, поседувањето пасоши и државјанство, како и чувството на припадност, логично му претходат на постоењето на државата на која треба да # се припаѓа, чиј државјанин треба да се биде и кон која треба да имаме чувство на припадност. Најопшта рамка во која се одвиваат политичкиот и општествениот живот, па и оној негов аспект што е предмет на нашиот интерес - транзицијата и демократизацијата - е всушност државата. Демократијата е, како што нагласуваат Линц и Степен, облик на управување на државата. Нема демократски систем на владеење што би можел демократски да се зацврсти доколку пред с$ нема држава. Аналогно на тоа, непостоењето на државата или фактот на толку интензивно неидентификување со неа што голема група луѓе на одредена територија сакаат да # се придружат на друга држава или да создадат независна држава, предизвикуваат значителни и често нерешливи проблеми (Линц и Степен, 1998:20). Уште позначајни стануваат наодите за ставовите на граѓаните кон БиХ и наодите за државата БиХ. За првото прашање, за ставовите на граѓаните на БиХ, веќе стана збор, а следното поглавје е посветено на друго.

III. Каква држава е БиХ

back to top

Босна и Херцеговина е под некој вид протекторат. По потпишувањето на Дејтонската мировна спогодба, во БиХ се испратени околу 60.000 странски војници. Пет години подоцна, с$ уште се стационирани околу 20.000 странски војници. Покрај военото, постои и значајно цивилно присуство. Канцеларијата на високиот претставник (ОХР8) има овластувања поголеми отколку кое било собрание или влада. ОХР всушност има овластувања (односно моќ) на највисоко законодавно и извршно тело во земјата. Карлос Вестендорп и Волфганг Петриц наметнаа многубројни закони, изглед на пасошите, монетата, знамето и химната, и распуштаа во повеќе наврати многубројни функционери во Република Српска и во Федерацијата Босна и Херцеговина, вклучувајќи го и бившиот претседател на РС Никола Поплашен.

ОЕБС е втора значајна меѓународна институција со големи овластувања во БиХ. ОЕБС организира избори, донесува изборни правила и закони, ги одобрува кандидатите итн. Независната комисија за медиуми (ИМЦ) е врховно регулаторно тело во областа на електронските медиуми 9, додека значајни овластувања имаат и други организации - УН, ИПТФ10 и други.

Од друга страна, БиХ е поделена на два ентитети, од кои еден е централизиран (РС), а вториот (ФБиХ) е поделен на десет кантони со големи овластувања. Повеќето заеднички институции на ниво на ФБиХ и БиХ често беа парализирани во процесот на донесување одлуки. Многу одлуки и закони во такви случаи донесуваше ОХР. Низ најбанални примери - изгледот на автомобилските таблички или честитката до новоизбраниот претседател на Југославија Коштуница, кон која не сакаа да се придружат бошњачкиот и хрватскиот член на Претседателството на БиХ - до многу битни прашања како што е постојаниот изборен закон, на пример, се покажува неефикасноста на централните институции. Сите поделби во БиХ, се разбира, се случуваат на национална основа. Освен тоа, државата, трите нации и трите национални и политички и културни елити се поделени околу неколку клучни прашања за изградбата и функционирањето на државата:

а) Јакнење на централните институции-бошњачките и дел од хрватските партии интензивно се залагаат за јакнење на овластувањата на централнобосанско-херцеговските институции, на кои според Уставот на БиХ им се оставени многу ограничени овластувања. Од друга страна, српските партии се главни противници на тој процес.

б) Ревизијата на Дејтонската спогодба е с$ уште една од болните теми во БиХ. Многу хрватски и бошњачки политичари и организации предлагаат ревизија на мировната спогодба, така што Србите од најогнени противници на Дејтон од 1995, еволуираа во негови најогнени застапници во 2000. Во текот на 2000 се лансирани неколку проекти за ревизија на Дејтонската спогодба. Хрватскиот национален совет11 предложи кантонизација на РС12, додека слоганот на Партијата за БиХ13 на Харис Силајџиќ беше "Босна без ентитети". Силајџиќ предлагаше ревизија на Дејтонската спогодба бидејќи таа го сочува "поредокот заснован на геноцид". Тоа предизвика остри реакции кај српските партии, па тогашниот премиер на РС Милорад Додик бараше од Петрич да го смени Силајџиќ од местото копретседавач на Советот на министрите (централна влада на БиХ).

в) Прашањето за заедничката војска е уште едно од клучните политички и државни прашања за кои не постои консензус. Заедничката војска не е предвидена со спогодбата од Дејтон, а според Уставот на БиХ (членовите 2 и 3), одбраната е во доменот на ентитетската одговорност. Меѓутоа, претставниците на меѓународната заедница почнаа расправа за заедничката војска, бидејќи тоа е услов за прием во некои меѓународни организации и здруженија (НАТО, Советот на Европа)14. Бошњачките, а делумно и хрватските партии, го поддржуваат формирањето единствена војска, додека српските партии остро се спротивставуваат на тоа.

г) Република Херцег-Босна беше паралелна држава на Хрватите во БиХ. Формално е распуштена во 1996 година, иако Федерацијата Босна и Херцеговина и денес е фактички поделена на хрватски и бошњачки подрачја. Хрватите во ФБиХ и понатаму имаат паралелни институции-од безбедносниот апарат, преку образованието, до стопанството.

Хрватско-бошњачкиот расцеп во Федерацијата доживеа кулминација кон крајот на 2000 година, кога Хрватите, односно ХДЗ организираше референдум за "рамноправност на хрватскиот народ", кој често беше интерпретиран како референдум за "трет ентитет".

Босна и Херцеговина е, значи, соочена со неприфаќање на голем дел од нејзиното население, на идејата за државна заедница каква што е денешна БиХ. Таа нема кохезиона сила што би ја направила БиХ привлечна за Хрватите и Србите. Покрај тоа, БиХ се соочува и со проблемот на непостоење на вистински функционална држава. Поделбата околу концепцијата на државата, нејзините клучни функции и институции е длабока и се совпаѓа со националните поделби, така што речиси и не постои позначајно општествено или политичко прашање за кое не постојат политички недоразбирања.

Решенијата за овие проблеми се наоѓаат во доменот на општествениот и политичкиот инженеринг, каков што неколкупати е применуван на територијата на некогашна Југославија, Помеѓу БиХ, од една страна, и СФРЈ и СРБиХ, од друга страна, постојат вџашувачки сличности. Во тој поглед, иновативноста и ефикасноста на овие проблем солвинг потфати нималку не напредувале. Во следното поглавје ќе се обидам 1) да дадам краток и прецизен опис на решенијата што се нудат за проблемите на БиХ, 2) да дадам анализа на тие решенија и споредба со старите проекти, и 3) да покажам зошто таквите решенија не даваат и во некои случаи не можат да дадат резултати.

IV. Решенија

back to top

1. Споредби со СФРЈ

Помеѓу поделбата што општеството БиХ го кине на три национални корпуси, од една страна, и поделбите што постоеле во СФРЈ и СРБиХ, од друга страна, постои јасна аналогија. Хронологијата на југословенската криза, распаѓањето на федерацијата и граѓанските војни што следуваа, како и повоената криза во Босна и Херцеговина и СР Југославија, покажуваат дека некои од структурните причини што доведоа до распаѓање на СФРЈ и СРБиХ, с$ уште постојат и интензивно влијаат на карактерот на државната заедница и политичкиот живот во овој дел на бившата југословенска федерација.

А Политичко претставување

Една од појасните аналогии помеѓу проблемите што ги потресувале некогашна Југославија и сегашна Босна и Херцеговина наоѓаме во судирот за природата наполитичкото претставување. Тој судир во Босна и Херцеговина е наследен од предвоениот период и во извесна смисла остана нерешен до денес. Аналогно на состојбата во предвоената федерација, кога републиките на идната независна држава се залагаа за принципот "еден човек-еден глас" како средство за "заштита од доминација на најмногубројната нација" - Србите, така денес Србите во БиХ го застапуваат принципот "една нација-еден глас" и се бранат од бошњачката доминација15. Дилемата за чинителите на политичката конститутивност-граѓанинот или колективитетот дефиниран како нација или ентитет (некогаш: република) - и денес е една од најдоминантните особености на политичките судири во БиХ.

Резултат на Дејтонската спогодба беше двојна конститутивност: на народот и на граѓаните. Во Република Српска, Србите беа конститутивен народ, а во Федерацијата Босна и Херцеговина носители на конститутивноста беа Бошњаците и Хрватите. На ентитетско ниво граѓанинот е носител на политичката конститутивност, но не и на ниво на заедничката држава (централните институции на БиХ).

Неодамна, Уставниот суд на БиХ, и покрај фактот дека судиите Срби и Хрвати гласаа поинаку, реши дека одлуките за конститутивноста не се во согласност со Уставот на БиХ, така што сега сите три народи се конститутивни на целата територија на БиХ. Вистинските последици на оваа одлука дури подоцна треба да се видат. Таа би можела да влијае на изборниот закон и на конституирањето на централните органи на БиХ16. За ова прашање постојат длабоки поделби и меѓу самите граѓани на БиХ. Додека 92,4% од Бошњаците ја поддржуваат конститутивноста на сите три народи на територијата на БиХ, кај Хрватите таа поддршка паѓа на 70,3%, а кај Србите на 48,7%17. Доследната примена на уставната одредба по која сите три народи се конститутивни на целата територија на БиХ значи дека Бошњаците би можеле да гласаат за српскиот член на претседателството и спротивно, и дека, веројатно, сложениот парламентарен механизам што постои на ниво на БиХ и ФБиХ би морал да се воведе и во РС. Оваа одредба, значи, битно влијае на структурата и начинот на функционирање на државата и политичкиот систем и е уште еден во низата проблеми за кои не постои консензус меѓу трите народи и трите национални - политички елити. Меѓутоа, сегашното државно уредување на Босна и Херцеговина с$ уште е во согласност со претходните уставни одредби и со одредбите на Дејтонската мировна спогодба, по кои конститутивноста на народите е територијално ограничена.

Б. Националното прашање

Националното прашање во БиХ е "решено" на сличен начин како и во некогашна Југославија. Повоената дејтонска БиХ е конституирана како сложена државна творба што содржи механизми што треба сите три заедници да ги убедат дека нивните витални интереси се заштитени. Оттука и сложен (повеќеслоен) државен апарат: од општините и градовите, преку кантоните и ентитетите, до централната власт, кој не отишол подалеку од старите решенија-"национален клуч" и "ротации". За жал, всушност во тие заштитни механизми се кријат и основните причини на неефикасноста на државниот апарат и можните извори на судири. Тука прво мислам на сложениот, скап и неефикасен државен апарат18, кој само индуцира понатамошни економски (корупција, економска неефикасност) и политички проблеми (меѓунационална недоверливост, спротивставени национални интереси и неможност на нивно помирување, итн).

Токму во институциите и механизмите за донесување одлуки што настанале како последица на желбата да се создадат гаранции за зачувување на индивидуалните и колективните права, се кријат и основните причини на отсуство на легитимитет на босанско-херцеговската држава кај граѓаните (со тоа што нелегитимитетот кај припадниците на различни нации се манифестира на различни начини и веројатно има различни причини).

Кога станува збор за проблемот на изградба на "босански" идентитет и "босанска" нација и нивна спротивставеност на партикуларните национални идентификации, од особено значење се искуствата на некогашна Југославија. Националното прашање во бивша Југославија беше наследено уште од периодот на Австроунгарија и Отоманската империја. Едно од решенијата што ги понуди комунистичката власт беше сегрегацијата на републики - нации, а од 1974 и јасна конфедерализација на државата. Во тоа време постоеше "млака" желба да се воспостави единствена "југословенска" нација и култура.

Од проектот унитарно југословенство брзо се отстапи (Цф. Петрановиќ, 1994) и од него остана само декларативно залагање за "братство и единство на сите народи и народности".19 "Југословенскиот" идентитет е утопија што не се оствари низ седумдеценискиот живот на Југославија под различни владетели, во различни општествени околности и различни епохи. Тој неуспех е последица на околностите, но и на структурата на самата идеја, особено во оној облик во кој е пропагирана во социјалистичка Југославија: авторитарната власт, идејата на југословенство и идејата за братство и единство ја застапуваше многу остро, потиснувајќи ги националните судири и фрустрации, не нудејќи решенија (кои во таков режим можеби и не можеле да се понудат) и создаваат дури и извори на нови судири20.

Во тој поглед, Босна и Херцеговина се наоѓа во полоша положба отколку некогашна Југославија. Од војната БиХ излезе како држава составена од три еднонационални територии - заедници. Тие три територии премногу кратко живееја како еднонационални, за да може во нив покрај националниот да се конституира и граѓански идентитет. Посебен проблем е и природата на национализмот во БиХ. Сите тие беа поврзани со силни чувства на загрозеност и страв од сегрегација или од доминација на друга нација. Затоа само во доволно стабилна заедница со силни демократски институции и институции на граѓанското општество, во заедница во која дадената национална група би се чувствувала безбедно, би можеле да се отстранат стравовите и недовербата што се во основата на национализмот во БиХ. Во таква заедница не би постоел маѓепсан круг на закани и понижувања со кои едно национално движење, идеја, интерес ја индуцира појавата на друго. Во таква заедница не постојат оние други наспроти кои ние се собираме во интересна заедница заснована на припадност на нацијата како што се случува во повеќенационалните заедници во кои не постојат механизми на силна држава и граѓанско општество што ќе ги амортизираат националните стравови и страсти. Во таква заедница можна е, се разбира, идентификација, па и собирање на национална основа, но исто така постојат услови таа идентификација да биде надвладеана од некоја друга. Во таква хипотетичка заедница би биле можни различни идентификации и здружувања на луѓе со исти или слични интереси, здружувања што би ги надминале границите на националните групи.

Се разбира, сегашната БиХ не е таква држава. Уште повеќе, остро спротивставените интереси се совпаѓаат токму во оваа точка и во сегашни услови консензус за ова прашање не е можен од повеќе причини. Од една страна, бошњачкиот интерес не е зачувување на мали и изолирани еднонационални заедници затоа што тоа би било легитимизирање на "политиката на етничко чистење" и трајно би оневозможило создавање" единствена мултиетничка БиХ". Тоа не е ниту интересот на меѓународната заедница бидејќи е во спротивност со петгодишниот проект БиХ, вреден пет милијарди долари. Конечно, дури националните заедници и елити и да се согласат за поделеноста на ваков проект, не е јасно во кои рамки ќе се постигнал таков консензус и како тој може да стане прифатлив за повеќето граѓани на БиХ.

В. Мултиетничност

Наводно долгата традиција на заеднички мултиетнички живот во БиХ, долгата традиција на толерантен и мирен соживот на националните заедници, често се сметаат за добра основа за решавање на општествените и политичките проблеми во БиХ. Според таа претпоставка, с$ што треба да се направи е да се воспостави предвоена состојба, да се вратат бегалците и раселените лица во нивните предвоени места на живеење и да се казнат злосторниците. На тој начин би се создале праведни основи за изградба на модерно демократско општество.

Меѓутоа, мултиетничноста во БиХ е политички мит - таа, всушност, никогаш не постоела. Кралството Југославија одамна го снема и неговите искуства во непосредниот живот на босанско-херцеговското општество се ирелевантни. Социјалистичка Југославија е многу поважна, а нејзиното наследство многу посилно влијае на состојбите во современа БиХ21.

Социјалистичка Република Босна и Херцеговина беше, според широко распространетото толкување, мултиетничка држава. Меѓутоа, притоа се заборава клучниот факт - СР БиХ, како ни СФРЈ, не беше демократска заедница. Зборувањето за мултиетничка заедница е сосема бесмислено ако таа заедница не е демократска бидејќи пер дефинитионемнејзините припадници не живеат како припадници на оваа или онаа нација во слободна заедница, не можат јавно да ги изнесуваат и да ги уобличуваат своите ставови, да ги бранат своите интереси итн. Мултиетичноста во спротивно се сведува на простдемографски или статистички факт. Значи, наводната мултиетничност во БиХ нема смисла ако во јавниот и политичкиот живот припадниците на различни нации не можат да настапуваат како Срби, Хрвати, Муслимани и да ги застапуваат своите интереси и да ги усогласуваат со интересите на други групи што јавно се означени како групни, национални интереси. Во некогашна БиХ тоа не беше можно. Во јавниот и политичкиот живот постоеја самоуправувачи, работничка класа, Југословени, Босанци, сарајлии и бањалучани, но не и Срби, Хрвати и Муслимани22.

Покрај тоа, и таа некогашна, наводно мултиетничка БиХ го наследила товарот на меѓунационалните судири од Втората светска војна, кој комунистичките владетели не се ни обидувале да го решат. Се разбира, тие проблеми не можеле да бидат решени во недемократска држава, тие можеле со сила да бидат задушени или потиснати (што комунистичката власт делумно и го правела), потиснувани и свесно заборавани (што исто така се правело) или можеле да се нудат некои квазирешенија, како што е изедначувањето на вината на усташите и четниците или промовирање на идеологијата "братство и единство". Ниеден рецепт, се разбира, не можел да успее бидејќи за недоразбирањата мора да се разговара, нивната природа мора јавно да се изнесува, за решенијата мора да се преговара, а институциите што ги олицетворуваат постигнатите решенија мора да се бранат. Во спротивно, се плаќа цената што ја платија жителите на бивша Југославија.

Г. Транснационални сојузи

Врз идејата за наводна плодна мултиетничка традиција се потпираат и проектите за транснационални сојузи, како и начините за премостување на националната нетрпеливост. Последен обид од тој вид е Социјалдемократската партија на Босна и Херцеговина, трансформираниот Сојуз на комунистите, досега најуспешната мултиетничка политичка партија. Релативниот успех на СДП на општите избори одржани во ноември 2000, пред с$ произлезе од бошњачките гласови. На подрачјата со хрватско и српско мнозинство, СДП не остварила позначаен успех, иако зад себе ја имала речиси целокупната меѓународна заедница23.

Причината за големата недоверба кај Хрватите, а особено кај Србите кон проектите како што е СДП, би можела да лежи во програмата и во начинот на кој се пропагираат нејзините идеи. Програмата на СДП во основа нуди исто што и СДА, а што е уште поважно, Србите и Хрватите не сакаат единствена и мултиетничка БиХ. Единствената разлика е во формата и промотерите - од една страна, е граѓанската и мултиетничка понуда на СДП, а од друга - исламизираната и клерикална понуда на СДА.

Покрај тоа, една од причините зошто во БиХ нема "транснационални" сојузи и босанско-херцеговски идентитет е во недостигот од институционална поддршка. Всушност, создавањето силни и функционални и, што е особено важно, и во очите на народите легалните, легитимни и важни централни институции, би помогнало во создавање на босанско-херцеговски политички идентитет и транснационални сојузи, сличен на оној што СДП се обидува да го направи. Тоа би биле институции што кај жителите на БиХ би создале чувство на припадност кон единствена политичка заедница24. Но, под сегашни услови, создавањето такви институции не е можно. За парадоксот да биде поголем, основниот општествен консензус за создавање и јакнење на такви институции би морале да го "склучуваат" националните заедници во кои веќе се конституирал национален идентитет. Тоа значи дека трите народи и нивните елити би требало да се "откажат" од својот национален идентитет и, се разбира, од некои свои интереси, и да создаваат нов "босански"

идентитет. А таков потфат би требало, значи, да се оствари во оние рамки во кои не било можно да се оствари многу полесна задача - создавањето на функционална држава Босна и Херцеговина, што е, во извесна смисла, минимална задача, која можела да се постави пред трите народи и трите национални елити (културна, политичка и економска).

Д. Протекторат

Конечно, за вака замрсен сплет на нетрпеливости, силни емоции и спротивставени интереси, последното засолниште е странскиот протекторат.

Постојат дури и јасни и јавни барања упатени кон меѓународната заедница да воведе протекторат25. Денешната меѓународна управа има овластувања на протекторат26, а и историјата на БиХ открива слични примери. Меѓутоа оттогаш демократските институции и институциите на граѓанското општество еволуираа и во развиените демократски држави, па дури и во БиХ. Во ист правец се развиваа и очекувањата на луѓето и нивните ставови.

На просторот на БиХ, протекторатот има и блиска историска подлога. Всушност, протекторатот би можел да се подреди во т.н. авторитарна модернизирачка власт. Постои тенденција за власта на СФРЈ, особено за власта на Јосип Броз Тито, да се зборува како за "авторитарно модернизирачка" власт. "Авторитарно модернизирачката власт" е просветена и најдобро знае што е добро за нејзините поданици. Тоа е власт што ги развива стопанството и индустријата, која гради инфраструктура-патишта, школи, болници итн. - спроведува секуларизација (Монар, 2000:121)27. Меѓутоа, постоењето на таква власт има неколку лоши страни.

Авторитарно модернизирачката власт, пред с$, е неодговорна. Таа може на своите поданици да им прави добри, но и лоши работи. Доколку прави лоши работи, може да биде спречена единствено со бунт, атентат или граѓанска војна28. Од друга страна, авторитарно модернизирачката власт, дури и кога се труди на своите поданици - граѓани да им прави добро, не ги култивира демократските традиции и етосот на одговорноста. Тоа е власт што не може зад себе да остави демократски одржлива власт дури ако тоа # е цел29. Конечно, таквата власт ги остава зад себе поданиците во лажното чувство на сигурност и удобност што им ги дала, таа не остава поданици што се заинтересирани за животот на заедницата, за политиката, кои се заинтересирани да ги бранат своите права и слободи. Таква власт, исто така, ја бирократизира целата држава. Таа секаде воведува принцип на одговорност "кон горе", кон"шефот", а не "кон долу", кон избирачите.

Тогаш целата јавна сфера, вклучувајќи ја и економијата, почнува да се раководи од принципите на самата бирократија.

Барањето за воведување протекторат мора да се соочи со еден битен факт што ги карактеризира општествениот и политичкиот живот во БиХ -национализмите и природата на тие национализми. Како што веќе рековме, сите национализми во БиХ беа поврзани со силно чувство на страв и загрозеност. Авторитарната надворешна власт има мали шанси да се избори со такво општествено окружување. Поради сето тоа, колку и да чини привлечно дефинитивното воведување на протекторат во БиХ, за да се решат сериозните проблеми за кои досега стана збор, околностите што владеат во БиХ (општествени, политички, состојбата во регионот, поврзаноста со СР Југославија и Хрватска, итн.) ги насочуваат политичарите и елитите (а можеби и народот) во БиХ да пронајдат подобри решенија.

V. Заклучок

back to top

Мојата цел беше да дадам кратка анализа на она што го сметам за клучен проблем во БиХ. Се разбира, оваа држава пати од уште многу други проблеми: корупција, организиран криминал, голем број бегалци и раселени лица, недефинирана одговорност за воени злостори, итн. Меѓутоа, мислам дека тие, помалку или повеќе, односно директно или индиректно, се последица на основните, структурни проблеми за кои досега стануваше збор. затоа и другите проблеми не можат да се решат квалитетно додека не се реши прашањето на структурата на државата и националните односи.

Решенијата што се нудеа досега не донесоа напредок. Сегашната структура на државата и процесот на донесување одлуки страдаат од исти болки од кои страдаше и бивша СФРЈ, односно, СРБиХ; наводната мултиетничка традиција во БиХ не претставува добра основа за изградба на модерно граѓанско општество; населението е поделено и има сосема некомпатибилни интереси, а протекторатот не е долгорочно решение (аналогијата со Германија по Втората светска војна не е поволна затоа што постојат големи разлики помеѓу структурата и историјата на овие две држави и нивното оплодување и значење во меѓународните односи). Да заклучиме: сегашните решенија - јакнењето на централните институции на БиХ, насилното потиснување на националните партии од политичката сцена, промовирањето транснационални сојузи и надоврзувањето на наводната традиција на мултиетничност, од една, и меѓународниот протекторат, од друга страна, чија примена трае полни пет години, не донесоа никаков напредок. Претпоставката дека вакви решенија бараат време за да заживеат не може, се разбира, с$ уште да се провери, но сегашната состојба не дава ни правци на таква емпириска потврда.

Основниот проблем-националното прашање-остана нерешен до денес. Сите понудени решенија сакаа на некој начин да дадат одговор на прашањето како можат трите нации да живеат во мир во единствена и функционална БиХ. Прашањето што логично следува гласи: дали трите нации воопшто можат да живеат во мир во единствена и функционална држава БиХ? Се разбира, тоа не е предмет на оваа анализа и тоа прашање е далеку поактуелно од дијагнозата на моменталната состојба на работите. Но, едно е сигурно; тоа не е можно во БиХ таква каква што е денес и моделите што се нудат денес не го овозможуваат тоа 30.

Решението на овие проблеми зависи од структурните предуслови, пред с$, од постоењето на ефикасна и легитимна држава, потоа од спремноста и интересите на елитите да работат на изградба на босанскиот културен, политички и национален идентитет, но испремноста на граѓаните на БиХ да го прифатат и да го осуштестват. Досегашните разгледувања покажуваат дека ниеден од овие три услови не е исполнет кај сите три нации.

БиХ не е функционална, ниту легитимна држава во очите на нејзиното население. За да се изгради свест за припадност кон една заедница и за да тоа чувство на припадност станевредност, заедницата, прво, мора да биде легитимна и пожелна за нејзините припадници, припадноста кон таква заедница граѓаните мораат (на рационално ниво) да го доживуваат како сопствен интерес, а на ниво на емоции таа држава или заедница да ја доживуваат како "своја". Конечно, мора да постои држава во која тој процес ќе се случува и елити што ќе го иницираат и ќе го водат.

Нацијата и денес, како и во многу други пресвртни периоди во современата историја на БиХ, се покажува како клучен учесник во политичкиот натпревар и основа на целокупниот живот на овие заедници. За да се намали улогата на нацијата и да се зголеми улогата на граѓанските интересни поврзувања и на граѓанскиот идентитет, треба да се воспостават, прво, внатре во трите национални корпуси интересни врски што ќе бидат засновани на професионални, географски (локални), слојни итн. интереси. Тие интересни заедници ќе бидат основа за транснационални интересни поврзувања. За да се воспостават такви интересни поврзувања внатре во националните заедници, потребно е да се формираат нови политички и културни елити што ќе ги иницираат тие процеси. Меѓутоа, на тој, во извесна смисла формален услов, му претходи еден структурален: потребно е да се отстрани некоја од причините за појавата на национализмот. Под тоа, пред с$ го подразбирам чувството на страв, загрозеност и "фрустрации" (термин што се користи во недостиг од подобар). Тие чувства, пред с$ стравот и загрозеноста, може да се отстранат само ако припадниците на една нација во својата заедница се чувствуваат безбедно, всушност како припадници на нацијата. Тоа ќе создаде услови во кои другите поврзувања и интереси нема во критичниот момент да можат да бидат потиснати на сметка на националните интереси.

Покрај тоа, трите нации мора тие заедници да ги чувствуваат како "свои", мора да ги прифатат, мора во нивните очи да бидат легитимни. Таа легитимност мора на следниот степен да ја прифатат сите три национални заедници, односно, тие заедници мора да бидат такви што да бидат легитимни во очите на сите три народи. Тоа прифаќање на "туѓите" заедници мора да има снага на челен гарант на легитимноста на различните интереси и заедници, а со тоа и гарант за постоење и сигурност на сопствените заедници.

ЛИТЕРАТУРА:

1. Антониќ С (1998), "Страначки и друштвени расцепи у Србији", Социологија 3 (1998
2. Антониќ С (1999), Страначки и друштвени расцепи у Црној Гори", Нова српска политичка мисао 1 (1999
3. 3. Арент, Х. (1994), Истина и лаж у политици, Филип Вишњиќ, Београд
4. Аристотел (1975), Политика, БИГЗ, Београд
5. Баѕлис, Ј. анд Смитх, С. (1997), Глобализатион оф Њорлд Политицс, ОУП, Оџфорд
6. Бринга Т. (1993), "Натионалитѕ Цатегориес, Натионал Идентифицатион анд Идентитѕ Форматион ин Мултинатионал Босниа", Антропологѕ оф Еаст Еуропе Ревиењ, 1-2 (1993
7. Цлемент, С (ед) (1998), "Тхе иссуе раисед бѕ Босниа, анд тхе трансатлантиц дебате" Институте фор Сецуритѕ Студиес Њестерн Еуропиан Унион Цхаиллот Папер 32
8. Давитоглу, А. (1998), "Тхе Цласх оф Интерестс:Ан еџпланатион оф тхе Њорлд (Дис (Ордер", Перцептионс, 4 (1997
9. Даиану, Д. "Соутх-Еастерн Еуропе Ревиситед?Цан Ецономиц Децлине Бе Стоппед?, Тхе Институте фор Сецуритѕ Студиес ЊЕУ, Оццасионал Паперс 21
10. Демпсеѕ Г. (1998), РЕТХИНКИНГ ТХЕ ДАЅТОН АГРЕЕМЕНТ Босниа Тхрее Ѕеарс Латтер, Цато Полицѕ Аналѕсис 327 (1998
11. Фукуѕама, Ф. (1992), "Цомментс он натионалисм анд Демоцрацѕ". Јоурнал оф Демоцрацѕ, 4 (1992)
12. Голубовиќ, З. (1999 (Ја и Други:Антрополошка истраживања индивидуалног и колективног идентитета, Република, Београд
13. Група аутора (1999), Глосар религиских појмова, Меѓурелигиско веќе Босне и Херцеговине, Сарајево
14. Хаѕден, Р. (1998), Босниа:Тхе Цонтрадицтион оф "демоцрацѕ"Њитхоут Цонсент ЕЕЦР 2 (1998)
15. ХЦБиХ, (2000), Хелсиншки комитет за људска права у Босни и Херцеговини-пет година, Сарајево (Хелсинки Цоммиттее Фор Хуман Ригхт Ин Босниа анд Херзеговина: Фиве Ѕеарс
16. Кѕмлица, Њ. (1995), Мултицултурал Цитизенсхип, Цларедон Пресс, Оџфорд
17. Лазиќ, М. (1994), "Друштвени чиниоци распада Југославије", Социолошки преглед 2 (1994)
18. Линц, Х и Степен, (1998), Демократска транзиција и консолидација, Филип Вишњиќ Београд
19. Лок, Д. (1978), Две расправе о влади, Младост, Београд
20. Михајловиќ, С (1994 ("Идеолошки профили страначких присташа: идеолошки корелати изборних оријентација", Социолошки преглед 1 (94
21. Михајловиќ, С (ур) (1999), Два огледала о легимитету, Институт друштвених наука, Фриедрих Еберт Сифтунг, Београд
22. Миниќ, М (1998), Договор у Караѓорѓеву о подели Босне и Херцеговине (Карадјордјево Агреементс Он Дивисион оф Босниа анд Херзеговина (РАБИЦ, Сарајево
23. Молнар, А. (1997), Народ, нација, раса, београдски круг&АКАПИТ, Београд
24. Молнар, А. (2000), "Тоталитарна власт и "модернизација", Социологија 1 (2000
25. НДИ (2000), НДИ Муниципал елецтионс 2000 Трацкинг Сурвеѕ, Трацк 3, Април 2000
26. О Туатхаил, Г. (2000 ("Тхе Геополитицал Сигнифицанце оф"Босниа" ин У. С. Фореигн Полицѕ", Интерграпх 3 (2000)
27. партнер (2000), Публиц опинион ин РС-септембер 2000, Банја Лука
28. Павковиќ, А. (1998), "Мултикултурализам као увод у распарчавање државе Социолошки преглед 2 (98)
29. Павловиќ, В. (ур) (1995), потиснуто цивилно друштво, Еко центар, Београд
30. Петрановиќ, Б. (1994), "Унутрашње и меѓународне претпоставке распада две Југославије", Филозофија и друштва ВИ
31. Поповиќ, М. (1996), "Ауторитарност и национализам у прелазном друштву" социологија 2 (1996
32. Прокопијевиќ, М. (2000), Конституционална економија, е-Пресс, Београд. 33. Радиновиќ, Р. , Инѓиќ, Т. (1999), Балкан-могуќности регионалног система безбедности ИЕС&Фриедрицх еберт Стифтунг, Београд (Балканс-Поссибилитиес фор Регионал Сецуритѕ Сѕстем).
33. Секељ, Л. (1994а), "Дали је могуќа мирнодопска Југославија", Социолошки преглед 2 (1994
34. Секељ, Л. (1994б), "Узроци распада Југославије", Филозофија и друштво ВИ
35. Секељ, Л. (1998), "Национализам и демократија:два типа трансформације у Источној Европи", нова Српска политичка мисао 2-3 (1998
36. Симон Х. (1968), Гесцхицхте дер Деутсцхен Натион. Њесен унд Њандел дес Еигенверстандниссес дер Деусцхен, в. Хасе&Коехлер, Маинз, цитирано према Молнар, 2000
37. Тхомас, Р. &Фриман Р. (1996), Тхе Соутх Слав Цонфлицт:Хисторѕ, Религион, Етхницитѕ, Анд Натионалисм, Герланд Публ. , Лондон анд Нењ Ѕорк
38. УНДП, 1998, Извјештај о хуманом развоју Босне и Херцеговине (Хуман девелопмент Репорт ин Босниа анд Херзеговина
39. Шефлин Д. (1995), "Цивилно друштво и националитет"у Павловиќ (ур. ) (1995)
40. Шушњиќ, . (1997), Дијалог и толеранција, ^игоја, Београд
41. УСАИД (1998), истраживање:Аттитудес оф тхе популатион оф Босниа анд Херзеговина тоњард елецтион, политицал партиес, анд отхер иссуес УНДП, 1998, Извјештај о хуманом развоју Босне и Херцеговине
42. Вего, М. (2000), "Геополитицал анд Геостратегиц Аспецтс оф Њар ин тхе Формер Ѕугославија:1991-2000", Еаст Еуропиан Студиес Меетинг Репорт Но 212
43. Вуковиќ, Д. (1999), Фиату иуститиа ет переат мундус, Социолошки преглед 3-4 (99
44. Вуковиќ, С. (1998), "Власт и друштвени консензус", социолошки преглед 3-4 (1998
45. Зборник (2000), Аутономија и мултиетничка друштва (зборник текстова), Отворени Универзитет, Суботица (Аутономѕ анд Мултиетхник Социетиес-цоллецтион оф артицлес).

back to top

1 Vo tekstot }e koristam izrazi kako {to se "etni~ka grupa" i "etni~ki" i izrazite "nacija" i "nacionalen", iako veruvam deka Bo{wacite, Hrvatite i Srbite vo Bosna i Hercegovina se tri nacii, a ne tri etni~ki grupi (Cf. Kymlicka, 1995, glavi 2 i Thomas and Friman (eds), 1996, poglavje 9

2 Vo stru~nata literatura vo SR Jugoslavija, kako i vo mediumite, se upotrebuva izrazot "Muslimani", ponekoga{ i "muslimani", dodeka vo Bosna i Hercegovina zvani~en i prifaten (vo poslednive nekolku godini e izrazot "Bo{waci". Site izrazi referiraat na ista etni~ka (nacionalna grupa.

3 Ovde skiciranite pri~ini za gra|anskata vojna vo BiH ne se vo soglasnost so dominantnata interpretacija vo knigite i tekstovite na stranskite avtori-onaa koja vojnata vo BiH ja intepretiraat kako "srpska agresija" - no jas nema da navleguvam vo raspravija so avtorite koi iznesuvaat takvi tvrdewa, zatoa {to toa ne e predmet na ovaa statija. Veruvam deka analizata na sostojbata vo dene{na BiH, kako i sporedbata so prethodnata Jugoslavija, jasno }e poka`e deka takvite teorii ne se to~ni.

4 Cf. Early Worning System BiH, Jun 2000

5 Ovie podatoci zaedno mo`ebi zna~at i deka BiH ne se do`ivuva kako ramka vo koja bi se ispolnuvale individualnite interesi.

6 Sli~ni paraleli postojat i vo primerite na Germanija, Francija, Velika Britanija, pa duri i vo zemjite koi nastanaa po raspa|aweto na SFRJ-Srbija, Hrvatska, Crna Gora. Primerot na Crna Gora e vo toj pogled indikativen bidejki dava slika kako nastanuvaat tie simboli, institucii i mitovi. Kon krajot na 20 vek vo Crna Gora u{te pojasno se ra|a idejata za avtohtonata crnogorska kultura i jazik (se sozdava Dukqanskata akademija, zdru`enie na pisateli, crnogorski jazik), potoa crkva (takanare~ena Crnogorska pravoslavna crkva), dr`ava (se sozdavaat institucii na fakti~ki nezavisnata crnogorska dr`ava), se o`ivuva tradicijata, politi~kite mitovi, reintepretirawe na istorijata, itn.

7 Vo prodol`enie na tekstot, Seflin veli deka"problemite koi se javuvaat ako postoi razijduvawe pome|u etnicitetot i principot na gra|anstvo, toga{ koga politi~ki pozna~ajni delovi od naselenieto smeta deka dr`avata ne gi zastapuva nivnite te`nenija i o~ekuvawa, i koga taa se do`ivuva kako "otu|ena", a so toa i neprirodna. Toga{ etni~kata povrzanost, koja e posilna, po pravilo go potkopuva principot na gra|anski kodeks i mo`e da dojde do etnicizacija na na dr`avata ili do marginalizacija na etni~kite malcinstva. (Sefler, 1995:162).

8 Office of High Representative

9 IMC im dava i odzema dozvoli za rabota, ima ovlastuvawa da naredi emituvawe na odreden program (kako {to be{e slu~aj so govorot na M. Olbrajt na Radio Televizijata na Republika Srpska), da zabrani emituvawe program ili da zatvori TV ili radio stanica.

10 International Police Task Forces

11 Organizacija so koja rakovodi Ivo Kom{i} kogo vo stranskite mediumi i analizi go ozna~uvaat kako umeren intelektualec i politi~ar.

12 Ovaa ideja ja podr`aa S. Mesi}, A. Izetbegovi} i {efot na misijata na OEBS vo BiH, Robert Beri

13 Koja, isto taka, se uo~uva kako umerena

14 Spored eden NATO izve{taj, zaedni~kata vojska bi se sostoela od 7000 Bo{waci, 5000 Srbi i 3000 Hrvati (Dnevni avaz, 29. 10. 2000). Osven toa za priem vo Partnerstvoto za mir, potrebni se edinstvena policija i izvestitelna slu`ba. (Nezavisne novine, 21. 11. 2000 (

15 Principot"eden ~ovek-eden glas" e, da se potsetime, osnova na liberalno-demokratskoto sfa}awe na politi~koto ureduvawe na zaednicata.

16 Visokiot funkcioner na SDA i pratenik vo Narodnoto sobranie na Republika Srpska, Sulejman Tihi neodamna izjavi deka SDA }e se zalaga za izmena na simbolite na RS (bidej}i RS ne e ve}e samo dr`ava na srpskiot narod (i za voveduvawe na Dom na narodite vo Sobranieto na RS. Isto barawe podnese i Stjepan Kquji}, pretsedatel na Republikanskata partija. Cf. Nezavisne novine, 4-5 noemvri 2000 i 5 januari 2001.

17 Cf. Early Worning System BiH, Jun 2000

18 Usoglasuvaweto na stavovite i ednoglasnosta kako na~in na donesuvawe (odnosno, kako kriterium za izdavawe na dobri i legitimni odluki (se generalno mnogu skapi (za toa Cf. Prokopievi, 2000). Svetskata banka procenuva deka za plati na vrabotenite vo administracija se izdvojuva 13, 2% od bruto op{testveniot proizvod, dodeka za voobi~aeniot standard pomalku od 3% (Feral Tribune, No 754 (2000).

19 Jugoslovenstvoto ne be{e ni legitimaciska formula na novata komunisti~ka vlast, kako {to ne mo`el da bide legitimaciska formula vo vremeto na Kralstvoto Jugoslavija. Klu~na legitimaciska formula be{e;republi~ka (nacionalna i komunisti~ka (ideolo{ka. Koga dojde do ideolo{ka kriza, raspa|awe na komunisti~kiot blok i delegitimizacija na komunisti~kata ideologija, politi~kite eliti pobaraa zamena za oslabenata i naru{ena legitimizaciska formula. Elitite vo nekoj isto~noevropski zemji se svrtea kon demokratsko-liberalnata tradicija, a nekoj kon nacionalizmot.

20 Eden od oblicite na manifestirawe na dlabokata op{testvena i politi~ka kriza vo koja biv{a Jugoslavija se nao|ala vo pogolem del od svojata istorija (kako pred, taka i po Vtorata svetska vojna), se poka`uva i na "kulturen"plan. Jugoslavija be{e pove}enacionalna zemja so nekolku kulturi koi qubomorno ja neguvaa svojata samobitnost. Istovremeno postoe{e `elba da se razvie "multikulturalizam". Me|utoa, multikulturalizmot se pojavuva vo dva oblika: (a (Interaktiven multikulturalizam vo koj razli~ni kulturi mo`at slobodno da se razvivaat no i da se me{aat, sozdavajki me{ana kreolska, kultura. Kako primeri ~esto se naveduvaat, pred se, SAD, a potoa Avstralija i Kanada, i (b (Segregativen multikulturalizam koj ne dopu{ta interakcija na kulturite koja bi mo`ela da dovede do sozdavawe na nova kreolska kultura. Razli~nite kulturi koi postojat vo edna zaednica se odvoeni i ednakvi, {to na sekoja kultura i dava garancija deka }e opstane i }e mo`e samostojno da se razviva. Segregativniot multikulturalizam ima za cel za{tita od dominacija na edna kultura i asimilacija na malcinskite kulturi (Cf. Pavkovi} 1998:156). Najgolem del od povoenata istorija na komunisti~ka Jugoslavija (pa so samoto toa i na nejzinite republiki, vklu~uvajki ja i BiH), go obele`a periodot na segregativen multikulturalizam

21 Duri i da e to~no deka BiH bila vistinska multietni~ka zaednica, toga{ bi bila irelevantna po krvavata gra|anska vojna, koja na izvesen na~in ostanala nere{ena, a ~ii pri~ini ne bea otstraneti. Pretpostavkata deka navodnata multietni~ka tradicija (duri i da postoela (bi gi nadvladeala ovie pri~ini, empiriski ne e doka`ana (iako eden vid na doka`uvawe e tokmu vo tek).

22 @itelite na BiH, kako i stranskite pretstavnici i politi~ari, ~esto se povikuvaat na faktot deka trite nacii nekoga{ `iveele vo sloga i deka "ne se gledalo koj e od koja nacija ili vera ". Od taa perspektiva gledano, gra|anskata vojna vo BiH stanuva u{te po paradoksalna pojava. Pritoa se zanemaruva deka artikulacijata na interesite i izrazuvaweto na stavovite i vrednostite se slu~uva, od edna strana vo privatnata sfera, a od druga strana, vo javnata. Vo prvoto ramni{te, pripadnicite na trite nacii navistina mo`ele i mo`at da `iveat zaedno, i za toa postojat brojni empiriski dokazi. Konfliktite, me|utoa se slu~ija na vtoroto ramni{te-vo javnata, politi~ka sfera-vo koja interesite bea do taa merka neusoglaseni, da vojnata denes izgleda navistina kakologi~na, iako ne i nu`na posledica. Konfliktite od javnata sfera se razbira se reflektiraa i vo privatnata. Vo toj smisol e jasno deka individualnata tolerancija ne mo`e da gi nadvladee taka ostrite konflikti na interesi i deka re{enijata ne se nao|aat vo prvoto, tuku vo vtoroto ramni{te. Toa, duri poka`uva deka individualnite vrlini ne mo`at da bidat osnov na op{testvenite vrenosti (na ist na~in, na primer, preciznite zakoni i nivnata dosledna primena, so javna kontrola, pretstavuvaat lek za korupcija vo op{testvoto, no ne individualna moralnost).

23 Takvite ideji gi sledi i prili~no jasna diskriminacija na tnr. nacionalni partii. Najdobri primeri se smenuvaweto na izbraniot Pretsedatel na RS Nikola Popla{en?SRS) i zabranata na SRS, kako i zakanata deka SDS }e bide ukinata (pred op{tite izbori takvata ideja ja iznesuval Ri~ard Holbruk) i deka na Republika Srpsks }e i bide skratena me|unarodnata pomo{ i vovedeni odredeni vidovi sankcii ako SDS pristapi na izvr{nata vlast (Visokiot pretstavnik na me|unarodnata zaednica vo BiH Volgang Petri~).

24 Tuka treba posebno da se naglasi deka sozdavaweto na takvi institucii pred se ne zavisi od"voljata na narodot" ili od strukturata na politi~kata scena, tuku od strukturalnite promeni koi moraat da gi sledat promenite na bosanskohercegovskoto op{testvo. Kozmeti~kite promeni kako {to e smenuvaweto na funkcioneri ili zabrana na partiite, pokraj toa {to ne se demokratski, {to gi zagrozuvaat temelite na vladeeweto na pravoto i go smaluvaat legitimitetot na vlasta, kako i samata dr`ava, ne se efikasni bidejki se kratkoro~ni-ne gi otstranuvaat strukturnite pri~ini koi le`at vo osnovata na pove}eto problemi so koi BiH denes se sretnuva. Pod strukturni pri~ini podrazbiram, pred se, razvoj na instituciite na demokratskoto op{testvo i modernata dr`ava-verojatno razli~na od dene{na BiH-koi mo`at da pretstavuvaat osnova za sozdavawe na po tolerantna klima, kako i razvoj na ekonomijata i zdravoto privatno pretpriemni{tvo.

25 Cf. Dani No 141 (1999. Toa barawe go napi{alo uredni{tvoto na Dani, no Volfgang Petri~ odlu~no go odbi

26 Ovlastuvawata i stavovite na me|unarodnite pretstavnici vo BiH ilustrirani se so sledniot ise~ok. Koga go pra{ale kako bi mo`ele da reagiraat izbranite bosanskohercegovski pretstavnici na negovite nardbi, Vestendorp edna{ rekol"ako poka`at otpor kon primenata na ovie odluki, i ako sistemati~no go blokiraat Dejton, }e bara da se smenat tie {to ne sorabotuvaat"Vo intervjuto koe kon krajot na 1997 go dade na Na{a Borba, Vestendorf na pretstavnicite na BiH im pora~a:'Zna~i, ako ne se slo`uvate, nemojte da se gri`ite, }e go napravam toa mesto vas. Ako sistemati~no ne se slagate, ne gri`ete se, }e ve oslobodam od taa gri`a". Sumirajki ja svojata rabota, negoviot zamenik Klajn izjavil deka nivna cel e ovaa provincija eden den ja pretvorime vo zemja, mu se dopa|alo toa nekomu ili ne" (Dempsey, 1998:14).

27 Za opasnostite koi prosvetenata vlast, kako i politi~kata i voenata mo}, mo`at da gi predizvikaat, pi{uvav vo Vukovi} D, 1999.

28 Duri i ako se pretpostavi deka avtoritarno modernizira~kata vlast }e pravi samo dobro na gra|anite, ostanuva problemot na prenesuvawe na vlasta na naslednikot. Primerot na Titova Jugoslavija jasno poka`uva kolku e te{ko za edna avtoritarna vlast da najde racionalen, efikasen i odr`liv na~in da go prodol`i svojot `ivot po, da ka`eme, smrtta na nositelite na vlasta. Molnar potsetuva deka ovoj problem go uo~ile i Aristotel (Arostitel, 1975:145, 1312b) i Lok (Lok, 1978, IIknj. :93), Cf. Molnar, 2000.

29 Iako e eden od retkite primeri Germanija po Vtorata svetska vojna. Se razbira, Germanija po Vtorata svetska vojna se nao|ala vo sosema razli~na sostojba od onaa vo koja se nao}a BiH denes.

30 Se razbira, ne mo`am so sigurnost da tvrdam koe e vistinskoto re{enie. Kone~no, op{testvenite nauki i ne moraat da imaat takva pretenzija.

[i] Danilo Vukovik e direktor na Partner Marketing Konsulting Agencija, Bawa Luka,